9 februari 2023 ALV – lezing

Luitenant-Kolonel Berry Pronk, net terug uit Ramstein, neemt ons mee naar zijn werkterrein het Joint Air Power Competence Centre (JAPCC) in Kalkar. Berry bestudeert documenten, schrijft regelmatig stukken maar houdt zich voornamelijk met scholing en training bezig. Het JAPCC ondersteunt, als missile-oefenvijand, ook veelal de NATO – oefeningen. Aan het hoofd van de organisatie staat een Amerikaanse viersterrengeneraal. Hij is ook de baas van het NATO – luchtverdedigingscommando (Ramstein). Hij wordt ondersteund door een Duitse driesterren generaal die tevens leiding geeft aan het Combined Air Operations Centre (Kalkar). De operationele leiding vindt plaats door de assistent director, een functie die wisselend door een Nederlandse of Italiaanse eensterren generaal wordt vervuld. Dat is nu air commodore Al Herben, maar in het verleden heeft ook Tom de Bok die functie bekleed.

Het JAPCC houdt zich met scholing en training bezig, de doctrine en de capaciteiten die wij nu en in de toekomst, om de drieging te weerstaan, nodig hebben. Daartoe bestudeert men doorlopend de huidige en de te verwachten militaire capaciteit in zowel Rusland als China. Daar komen adviezen uit als “waar geven we ons geld met de hoogste effectiviteit aan uit”. Het JAPCC telt vijfentachtig functies waaronder een zestigtal experts op allerlei gebied. Veelal piloten uit luchtmacht en marine en helikoptervliegers uit luchtmacht, landmacht en marine.
Eind jaren zestig hadden we een gordel aan Hawk-luchtverdedigingsbataljons met daar achter Nike-bataljons gevolgd door een groot aantal vliegvelden met luchtverdedigingsjachtvliegtuigen. Bij elkaar was zo een grote vuurkracht verzameld. Vanaf ’74 zijn de bezuinigingen begonnen en gingen we terug van vijf naar vier bataljons. In de zestiger jaren werkte zo’n 7000 luchtmachters bij de Groep Geleide Wapen (GGW) aangevuld met 18000 landmacht soldaten bij het korps luchtdoelartillerie. In de jaren tachtig werd flink bezuinigd met min 15, min 20 en min 50% operaties en in de jaren negentig werd er nogmaals flink ingehakt. Met betrekking tot geleidewapens zijn nog maar vierhonderd man op het Defensie Grondgebonden Luchtverdedigingscommando (GLDC) actief en een achthonderd bij de landmacht. Gelukkig is er nu een herbezinning. Een van de eerste nieuwe capaciteiten zijn de vier luchtverdedigings- en commandofregatten. Ze zijn voorzien van moderne Thalens Smart-L ELR radars. Vroeger was de radar ter verdedigen van het schip, later voor het gehele eskader, maar deze radar is in staat om een heel groot deel van Europa af te dekken. Het is daarom als sensor een heel belangrijke bijdrage aan de NAVO-luchtverdediging. In Wier staat ook een Smart-L radar en onlangs (eind 2022) besliste de minister definitief, voor een betere dekking en ondanks lokale protesten, er een tweede in Herwijnen te laten plaatsen.
We proberen nu opnieuw een geïntegreerde luchtverdediging op te bouwen. De landmacht heeft het Army Ground Based Air Defense System (AGBADS). AMRAAM (losse lanceerinrichtingen met zes raketten met separate Sentinel radar en vuurleidingscentrale) aangevuld met het Stinger Weapon Platform Fennek (Stinger lanceerinrichting op de Fennek met separate vuurleidingscentrale en MPQ-64 radar) en daarbij Stinger Manpad (Stinger lancering vanaf de schouder). Als uitbreiding komt een tweede batterij AMRAAM. Ook denkt men aan een brigade capaciteit omdat alle luchtverdediging bij de landmacht is weggehaald en men zich nu (Oekraïne) terecht onbeschermd voelt. Daarnaast beschikken we binnen de luchtmacht over drie en een gedeeltelijke vierde Patriot Fire Unit. Deze laatste hoopt men na uitbouw in 2025 als een volledig systeem operationeel te hebben. Vervolgens gaat Berry in op de NATO-structuren waarin entiteiten zich bezighouden met lucht- en raketverdediging. Overlegorganen houden zich bezig met waar we naar toe willen en geven prioriteiten aan. Ook is er deskundigheid m.b.t. de uiteindelijke aanschaf van middelen. Waaraan dienen wapensystemen te voldoen in het nu en de toekomst? Het JAPCC heeft overal mensen in die onderzoek- en overlegorganen.

De Luitenant-Kolonel ging vervolgens in op de NATO-BMD missie. Hoe kunnen we ons tegen ballistische raketten beschermen? Ramstein (luchtmacht hoofdkwartier) en radar in Turkije, Amerikaanse marineschepen met Aegisradar (Amerikaanse Smart-L) in de middellandse zee werden voor de onderschepping van inkomende, ook ballistische, raketten gepositioneerd. Intussen zijn in Roemenië en Polen radar en lanceerinrichtingen bijgekomen. Zijn onder Portugal Amerikaanse marineschepen met Aegisradar toegevoegd en worden Nederlandse Luchtverdediging en commandofregatten (SMART-L) in het westelijk deel van de Middellandse zee gepositioneerd om inkomende raketten te detecteren. Zo is ter bescherming van Europa een robuust systeem ontstaan. De Russen vonden daar natuurlijk ook iets van en deze sluitende raketverdediging heeft altijd gevoelig gelegen. Dat heeft geleid tot extra raketlanceerinrichtingen in Wit-Rusland, Kaliningrad en de Krim. Overal worden democratische systemen ingevoerd waarna al snel het verzoek tot aansluiting tot de NATO volgt. NATO-gebied is zo een flink stuk naar het oosten opgeschoven en dat raketschild voelt voor hen als een bedreiging waar iets tegenover gezet moet worden.
Het NATO Integrated Air and Missile Defence (IAMD) was het systeem waarbij alle landen samen zorgden voor een gesloten gordel aan luchtverdedigingswapens. In het westen waren de middelen grotendeels wegbezuinigd en in de nieuwe NATO-landen beschikten men alleen nog over een karig luchtverdedigingssysteem. Die gesloten gordel is voorbij, er is alleen nog spraken van Cluster Defence. Een groot aantal kleine gebieden worden, met beperkte middelen, verdedigd. Dat betekent wel dat de keuze moeten worden gemaakt wat de grootste prioriteit krijgt. Van die bijna waterdichte gordel is dus niets meer over. Vanuit de landmachten is allereerst de roep om een gedegen Air Defence gekomen. Onze eigen luchtmacht denkt nu ook na over een grondgebonden capaciteit maar bezuinigen is veel gemakkelijker dan opbouwen. Daar gaan jaren overheen. Een ervaren majoor, dat duurt zeker tien jaar. De NATO-standaard, wat kennis en ervaring betreft, blijft de norm. Dan voorkom je MH17 debacles. MH17 staat niet op zichzelf, de laatste jaren hebben we wel vijfentwintig van zulke incidenten gehad. Incidenten die ontstaan door onvoldoende opleiding en ervaring. We moeten ons ook realiseren dat we niet alles kunnen beschermen. We moeten ons de vraag stellen of de maatschappij daarop, nu jaren terug de BB is wegbezuinigd, is ingesteld.

Luitenant-Kolonel b.d Hans Huggers, werkend als Senior Advisor voor Raytheon, neemt als voormalig officier in Integrated Air & Missile Defence (IAMD) de lezing over, haakt in op de vele interessante dingen die Berry heeft verteld en gaat in op de relatie industrie (in dit geval Raytheon) en IAMD. Vanaf 2018 werkt Hans als zelfstandig Senior Advisor voor Raytheon in Nederland, Duitsland en Griekenland.

De huidige capaciteiten waarmee Raytheon bijdraagt aan IAMD zijn te verdelen in long, medium en short range air defence. Voor long range is dat Patriot. Het wapensysteem inclusief radar, vuurleiding en launchers heet dus Patriot en tot voor kort waren de gebruikte missiles ook uitsluitend van Raytheon. Gebruikers zijn o.a. de VS, gevolgd door Nederland (4, waarvan 3 operationeel) en Duitsland (14, waarvan12 operationeel), Griekenland en Spanje. De laatste jaren zijn het aantal gebruikers in Europa verder toegenomen. Nieuw zijn Roemenië, Polen, Zweden en Zwitserland. Noorwegen en Denemarken overwegen eveneens tot aankoop over te gaan.

De standaard binnen de NATO is het Patriot systeem.
De levertijden van systemen en missiles zijn gigantisch opgelopen, omdat de industrie niet aan de vraag kan voldoen. Dat was al een aantal jaren het geval, maar wordt door de vraag naar aanvullende munitievoorraad versterkt a.g.v. het conflict in de Oekraïne. Ook de oude gebruikers komen wat betreft de missiles in de knel omdat enerzijds missiles elders worden afgeschoten en anderzijds nieuwe gebruikers zich aandienen. In die aantallen had de NATO-doctrine nooit voorzien. Nederland heeft van het oude type Patriot een aantal in voorraad dat voldoet aan de NATO-norm. Met dat aantal komen we in een conflict, zoals in de Oekraïne, geschat drie dagen mee uit. De oude NATO-veronderstelling blijkt dus totaal niet realistisch te zijn, terwijl de wapenproductiesnelheid in Rusland hoger is dan op dit moment in het westen. De Nederlanders hebben, samen met de Duitsers, in Slowakije gestaan. De Duitsers staan daar nog steeds en hebben ook twee systemen naar Polen gebracht. Amerika gaat Oekraïne van Patriots voorzien. Daarnaast zal ook Duitsland een wapensysteem leveren en Nederland levert twee launchers met missiles.

National Advanced Surface-to-Air Missile System (NASAMS) heet het medium range wapensystem dat in beginsel als missile de AMRAAM gebruikt. NASAMS is een gezamenlijke ontwikkeling van Kongsberg in Noorwegen en Raytheon in de VS. NASAMS wordt o.a. in Noorwegen, Spanje, Nederland, Finland, Polen en Hongarije gebruikt. Het systeem is vanaf januari, met groot succes, ook in de Oekraïne ingezet.

De AMRAAM wordt van verschillende wapenplatvormen afgeschoten. Dat kan vanaf een launcher zijn maar ook vanaf de F35.
Die ontwikkeling zien we ook bij de sidewinder. Ook die kan, behalve vanaf een vliegtuig ook vanaf de grond worden afgeschoten.

Voor de korte afstand levert Raytheon het Stinger wapensysteem.

In volgorde van doeltoewijzing wordt met het type inkomend gevaar rekening gehouden. Is het een goedkope drone, een kruisraket, vliegtuig, helikopter of ballistische raket? Men gaat niet met een kostbare Patriot op een goedkope drone met bromfietsmotortje schieten. Bij geïntegreerde luchtverdediging maakt de vuurleiding de keuze welk wapensysteem wordt geactiveerd.

Dan de gevolgen van het conflict. De grootste uitdaging is aanvoer van voldoende missiles. De oude NATO-norm was dat als de launcher leeg was, je nog eenmaal volledig kon vullen. De Oekraïne heeft geleerd, dat bij zo’n groot targetaanbod, we in drie dagen door onze raketvoorraad heen zijn. De Amerikanen zien dat anders. Ze zeggen dat “magazine depth” cruciaal is. We moeten voldoende voorraad hebben. Als voorbeeld: indien je zo’n hoog intensiteit conflict dertig dagen moet kunnen volhouden, heb je tien keer de voorraad die we nu hebben. De productiecapaciteit is echter (nog) ontoereikend. In Amerika is men in staat om maandelijks een vast aantal Patriot’s te produceren. Alleen al in het Midden-Oosten, wordt dat aantal per maand verschoten. Als Nederland nu wil bijbestellen dan wordt die order pas in 2028 uitgeleverd. Daarom is de intentie om in Duitsland een productielijn voor de Europese vraag op te zetten. Nederland en Duitsland hebben oudere Patriots die op termijn vervangen moeten worden, omdat ze lang geleden zijn besteld.
We hebben in Europa nu een totale behoefte van alle gebruikers samen voor de aanschaf van 1000+ missiles. Dit als vervanging van het huidige bestand en als aanvulling om te kunnen voldoen aan de vraag van de nieuwe Patriotgebruikers. Voordat deze productielijn draait zijn we wel drie jaar verder! De eerste “Europese” operationele Patriots komen dan pas in 2026 ter beschikking. In Amerika worden Patriots van een andere moderne configuratie gebouwd die van een nieuwe supersnelle computer zijn voorzien. Die zijn, en dat geldt dan ook voor de in Europa te produceren exemplaren, voor een beperkt deel ook geschikt om hypersone raketten uit de lucht te schieten.

Andere uitdaging is de collectiviteit en interoperabiliteit. Zijn de systemen op elkaar aan te sluiten en kunnen ze met elkaar samenwerken. Zijn ze van dezelfde softwareversie enz. enz. Nu het aantal gebruikers toeneemt is het wel belangrijk dat de softwareversies onderling samen kunnen werken.

Ook bij NASAMS in de Oekraïne is de vraag, hoe vul je de missile voorraad aan. Tijdens het conflict is door NASAMS in de eerste dagen een ruim aantal missiles verschoten. We hebben gelukkig een ruim bestand aan raketten, omdat ze ook bij de luchtmachten worden gebruikt. In Nederland liggen ze in opslag en maken F16/F35 en NASAMS-launchers er gebruik van. Het zijn dezelfde AMRAAM-missiles. Ook de invoering van de AMRAAM-ER met een ruimer bereik is een oplossing. Maar ook dan weer, ze moeten wel worden geproduceerd. Het aantal landen dat beide systemen gebruikt neemt flink toe. Daarom komt de vraag op of we NASAMS met Patriot kunnen integreren. Die koppeling zal zeker tot stand komen.

Voor Short Range Air Defence (SHORAD o.a. de Stinger en wellicht sidewinder) geldt hetzelfde verhaal. Ook daar willen we instappen in de gelaagde luchtverdediging zodat we een volledige Integrated Air Missile Defence krijgen.

Nederland schonk al snel een groot standaard Stingers aan de Oekraïne en was daarmee een deel van zijn voorraad kwijt. Ze krijgen zo wel nieuwe Stingers terug. Wat wordt weggeschonken zit veelal in de laatste vijf jaar van de end of live time. Dus het is best wel effectief wat er wordt gedaan. Voor de Stinger geldt hetzelfde als voor de Patriot. Ook hier wordt overwogen om in Europa, zuiver voor de Europese markt, een eigen productiecapaciteit op te zetten.
Het NATO Support and Procurement Agency (NSPA), het belangrijkste logistiek- en inkoopbureau van de NATO in Luxemburg, zorgt dan voor een collectieve inkoop zodat van elke batch de missiles onder alle gebruikers gelijkelijk worden verdeeld. Zo voorkomt men dat in een land opeens alle raketten in eenzelfde periode tegen de end of live time lopen.

De grootste toekomstige verandering ligt bij Patriot. Het systeem heeft nu een sectorradar die 120 graden in de breedte kijkt. In de toekomst komt ook een 360 graden radar beschikbaar die compatibel wordt met het huidige systeem is. Die kijkt op dezelfde afstand als de huidige Patriot radar 360 graden rond. In het nu gangbare 120 graden bereik wordt de kijkafstand zelfs bijna verdubbeld. Aldus kan men zo wel 360 graden luchtverdediging leveren. Hoe is die ontwikkeld tot stand gekomen? De Amerikanen willen een Plug en Play-systeem, we plaatsen ergens internet en hangen daar systemen aan. Daarvoor hebben ze een sensorcapaciteit nodig. Raytheon als sensor en missile leverancier heeft de competitie gewonnen. Er zijn nu zes van zulke nieuwe radars uitgeleverd en die zitten nu in de testfase. Als ze daar goed doorheen komen worden in principe nog eens 86 van deze radars bijbesteld. Ze willen de huidige radars een op een vervangen. Dat zal, met de huidige productiesnelheid ongeveer 15 jaar in beslag gaan nemen. Ook andere gebruikers kunnen hierop inhaken en bijvoorbeeld, een deel van, de huidige radars vervangen. Nederland heeft nog geen concrete plannen, maar Duitsland heeft dat wel voor 2030. Dat is mogelijk, want de Amerikanen willen vanaf 2028 de radar voor andere NATO-partners beschikbaar stellen. Voordeel is dat de nieuwe radar volledig in het oude systeem is te integreren en dat beide typen dus aanvullend aan elkaar kunnen worden gebruikt.

Een verdere laatste nieuwe Patriot-ontwikkeling is tenslotte de Guidance Enhanced Missile (GEM-T missiles). Missiles die, dat geldt voor de laatste nieuwe versie, beter geschikt zijn voor het uitschakelen van ballistische en hypersone raketten. Bovendien wordt bezien of Nederland, samen met Duitsland, een goedkopere variant kan integreren. Indien in het Patriot-systeem geïntegreerd, kan de vuurleidingscentrale kiezen welke raket relevant is ter eliminering van de binnenkomende dreiging.
De duurdere Patriots kunnen aldus voor ballistische raketten worden gereserveerd.

Ook bij NASAMS zien we naast de integratie in Patriot dezelfde ontwikkeling en worden in de toekomst naast de AMRAAM ook ander missiles gebruikt. De krachtige Thales MM/C, de kleine draaiende variant van de Thales Smart-L, wordt in Nederland de sensor voor NASAMS. Daar is Raytheon al mee akkoord gegaan. SHORAD met Stinger en wellicht in de toekomst Sidewinder, aangevuld met de nieuwe tweede batterij (twee eenheden) NASAMS worden dan geïntegreerd met de nieuwe Thales MM/C radar.

Binnen de o zo belangrijke Integrated Air & Missile Defence zijn tal van ontwikkelingen gaande en we mogen blij zijn dat Berry en Hans ons zo goed en deskundig hebben bijgepraat. Hiervoor van ons allen, heel veel dank.

Tekst: Chris Zielemans secretaris
Foto’s: Piet Keijers en defensie.